تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (کتاب)تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، کتابی به عربی تألیف ورّام بن ابی فراس حلّی ، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - محل تولد ورّام ۱.۲ - تاریخ ولادت ورّام ۱.۳ - نژاد ورّام ۱.۴ - خاندان ورّام ۱.۵ - وفات ورّام ۱.۶ - محل دفن ورّام ۱.۷ - استادان ورّام ۱.۸ - روایت کنندگان از ورّام ۱.۹ - آثار ورّام ۲ - ورّام در کلام علما ۲.۱ - منتجب‌الدین رازی ۲.۲ - ابن طاووس ۳ - معرفی تنبیه‌الخواطر ۳.۱ - عناوین دیگر کتاب ۳.۲ - موضوع کتاب ۳.۳ - فصول کتاب ۳.۴ - جزء اول کتاب ۳.۴.۱ - عناوین جزء اول ۳.۵ - جزء دوم کتاب ۳.۶ - تأثیر کتاب غزالی ۳.۷ - روی‌کرد کلی مؤلف ۳.۸ - اشکال عمده کتاب ۳.۹ - مرجع بودن مجموعه ورام ۴ - نسخه‌های تنبیه‌الخواطر ۵ - ترجمه فارسی تنبیه‌الخواطر ۶ - وضعیت کتاب ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - معرفی وَرّام بن ابی فراس۱.۱ - محل تولد ورّامشیخ ابوالحسین ورام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حلّه ، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد. ۱.۲ - تاریخ ولادت ورّاماز تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست. ۱.۳ - نژاد ورّامبسیاری از شرح‌حال‌نویسان او را عرب‌نژاد و از نسل مالک اشتر ، صحابی حضرت علی ، دانسته‌اند [۱]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۳]
محسن امین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۶۲۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد ، [۴]
مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، ج۱، ص۸۴ ـ ۱۲۱، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶).
نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی اشتر بودند که در سال ۶۶ همراه مختار ثقفی قیام کردند.۱.۴ - خاندان ورّامورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. [۵]
حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت. [۶]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
[۷]
حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۱.۵ - وفات ورّاموی در دوم محرّم ۶۰۵ در حلّه وفات یافت. ۱.۶ - محل دفن ورّامپیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه‌السلام به خاک سپردند. [۹]
حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۴۹، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
۱.۷ - استادان ورّاماز استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی [۱۰]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند. [۱۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد [۱۴]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و در تنبیه الخواطر [۱۵]
مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج۲، ص۳۰۳، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶).
به نام او تصریح کرده است.۱.۸ - روایت کنندگان از ورّامابوعبداللّه محمد بن جعفر مشهدی ، صاحب المزار ، از ورّام روایت کرده [۱۶]
محسن امین، اعیان الشیعة، ج۹، ص۲۰۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
و شهیدثانی نیز به واسطه او از ورّام روایت نموده است. [۱۸]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۳ـ۲۸۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱.۹ - آثار ورّاماز آثار ورّام، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئله فی المواسعة و المضایقة نام برده‌اند. ۲ - ورّام در کلام علما۲.۱ - منتجب‌الدین رازیشیخ منتجب الدین رازی در الفهرست [۲۰]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حلّه دیده است.۲.۲ - ابن طاووسابن طاووس در برخی آثار خود، هم‌چون الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، [۲۱]
ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ج۱، ص۱۰۳، قم ۱۴۰۹.
تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست.وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است. [۲۳]
ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل‌بیت پیامبر سخن گفته است. [۲۴]
ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۵۶، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
۳ - معرفی تنبیه‌الخواطر۳.۱ - عناوین دیگر کتابعنوان کتاب ورّام در منابع به صورت‌های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، [۲۹]
زرکلی، ج۸، ص۱۱۳.
تنبیه الخواطر، [۳۰]
حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۰۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
[۳۱]
محسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۴۸، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
تنبیه الخاطر، نزهة الناظر و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر. [۳۵]
حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۲۵۰، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
این کتاب به مجموعة ورّام نیز معروف است. ۳.۲ - موضوع کتابهمانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده، بر می‌آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است. ۳.۳ - فصول کتابتنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل‌بندی شده‌اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل ، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیش‌تر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات. ۳.۴ - جزء اول کتابجزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. ۳.۴.۱ - عناوین جزء اولعناوین جزء اول کتاب در چند محور کلی عبارتند از: ۱- حکمت‌ها و مواعظ ۲- آداب معاشرت ۳- ابواب متعددی در اخلاق و صفات حسنه و راه کسب آنها ۴- ابوابی در صفات رذیله و راه علاج آنها ۵- بحث حب و بغض فی الله و محاسبه نفس که از بحثهای بسیار زیبای کتاب است. ۶- آرزوهای طولانی و ابوابی در مرگ و برزخ و قیامت . [۳۷]
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ورام بن ابى فراس، ج۱، ص۲۸ به بعد.
۳.۵ - جزء دوم کتابجزء دوم کتاب هم بحثهای متفرقه را جمع کرده است. در این قسمت تنها راه اطلاع از مضمون فهرستی است که در پایان کتاب آمده است. در این جلد عناوین فراوانی آمده، از جمله: ۱- مواعظ و وصایای پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام و انبیای گذشته ۲- خطبه‌های پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام و مناجات‌های آنان ۳- کلمات قصار ۴- صفات مؤمن ۵- مناظرات شیعیان خاص مانند حجر بن عدی با معاویه و... ۶- کلماتی از بزرگان دین و اصحاب ائمه مانند ابوذر و سلمان و مقداد و شیخ مفید و فضیل بن عیاض و... [۳۸]
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ورام بن ابى فراس، ج۲، ص۲ به بعد.
نکته زیبایی که در این کتاب رعایت شده آن است که هر صفت حسنه و ضد آن که رذیله است به دنبال یکدیگر ذکر شده‌اند و راه علاج رذیله و کسب حسنه هم بیان شده است. مثلا پس از کبر ، فضیلت تواضع ذکر شده و راه علاج کبر به دنبال آن آمده است. ۳.۶ - تأثیر کتاب غزالیدر جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می‌توان این جزء را گزیده‌ای از آن کتاب دانست. ورّام در بسیاری موارد نوشته‌های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن‌که نامی از غزالی ببرد. مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی هم‌چون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق ، بر شمردن صفات رذیله و شیوه‌های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی در باره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی ، فصول متعددی در باره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه‌های پیامبر و امامان و مناظره‌های شیعیان است. ۳.۷ - روی‌کرد کلی مؤلفبه طور کلی روی‌کرد مؤلف را می‌توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان‌که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین ، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است. ۳.۸ - اشکال عمده کتاباشکالی از ناحیه بعضی بزرگان چون صاحب امل الآمل مطرح شده و در کتب تراجم دائما تکرار شده که: ورام در کتاب خود روایات صحیح و غیر صحیح را مخلوط کرده و کتاب او قابل اعتماد نیست. در جواب می‌توان گفت اکثر روایات این کتاب در کتب روایی دیگر یافت می‌شود و ورام به خاطر اقتصار، سند آنها را حذف کرده یا تنها یکی دو نفر از سلسله سند را ذکر کرده است. علت فراوانی روایات مرسله و مقطوعه در این کتاب هم همین است. البته موارد فراوانی نقل از غیر معصوم (کلمات بزرگان) در کتاب به عنوان مؤید آمده است. اشکال کتاب، مانند بیش‌تر کتاب‌هایی که مشتمل بر مجموعه‌ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته حرّعاملی ، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. مجلسی نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل‌سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می‌کند. گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند. ۳.۹ - مرجع بودن مجموعه ورامدر هر حال مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده‌اند. ۴ - نسخه‌های تنبیهالخواطربنا به نوشته میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء، [۴۲]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۸۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است.ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب بوده است. [۴۳]
اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۳۸۶، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه‌ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است. ۵ - ترجمه فارسی تنبیهالخواطرترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در ۱۳۶۹ ش در مشهد منتشر شد. به نوشته آقابزرگ طهرانی، در ۱۳۰۱ سیدصادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است. ۶ - وضعیت کتابمجموعه ورام توسط سید صادق توشخانکی ، از علمای قرن ۱۴ هجری به فارسی ترجمه شده است. تحقیق کتاب در چاپ حاضر توسط شیخ علی اصغر حامد صورت گرفته و نسخه کتاب با چند نسخه خطی دیگر مقابله گردیده است. ۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱. (۴) ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم ۱۴۰۹. (۵) ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش. (۶) ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۱. (۷) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۸) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۶. (۹) محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۰) مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج ۴، ش ۱ (۱۳۷۵/ ۱۹۵۶). (۱۱) محمد بن حسن حرّعاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش. (۱۲) زرکلی. (۱۳) اتان کولبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش. (۱۴) مجلسی، بحارالانوار. (۱۵) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش. (۱۶) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳. (۱۷) مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، (چاپ علی اصغر حامد)، تهران (۱۳۷۶). ۸ - پانویس
۹ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر»، شماره۳۹۲۴. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب اخلاقی
|